Historia bialskiego cmentarza

Ostatnie dni października są dobrym momentem na poznanie miejsca, do którego tłumnie przybywamy w Święto Zmarłych. To właściwy czas na przywrócenie pamięci o wydarzeniach, o ludziach, o lokalnej historii. Andrzej Michałowski - dyrektor Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu Narodowej Instytucji Kultury, mówił: "Cmentarze wiejskie, małomiasteczkowe i miejskie powinny stać się w sercach i umysłach społeczności lokalnych i regionalnych tym, czym dla nas wszystkich jest Narodowa Nekropolia - Powązki". Niewątpliwie na miano bialskich Powązek zasługuje najstarszy cmentarz w Białej Podlaskiej - cmentarz rzymskokatolicki przy zbiegu ulic Nowej i Janowskiej. Cmentarz potocznie zwany "parafialnym" jest najstarszym czynnym cmentarzem w Białej Podlaskiej.

Pod koniec XVIII ze względów sanitarnych zabroniono pochówku zmarłych przy kościołach. Władze miasta Biała Podlaska zostały zmuszone do wyznaczenia miejsca na lokalizację nowego cmentarza. Autriacki starosta wskazał katolikom powierzchnię wokół, już wtedy istniejącej, starożytnej, murowanej kapliczki św. Rocha - – patrona ratującego od zarazy. Kapliczka została tam umieszczona w 1730 r. Zanim stała się centrum nowego cmentarza, grzebano przy niej nieochrzczone dzieci, innowierców, włóczęgów i samobójców. Północne obrzeża miasta, gdzie znajdował się cmentarz, z czasem zostały wchłonięte przez rozwijające się miasto. Obecnie cmentarz zlokalizowany jest w centrum miasta pomiędzy ulicami: Janowską, Nową oraz Aleją Jana Pawła II. Dokładna data powstania cmentarza nie jest znana. Historycy najczęściej wskazują 1793 r. lub 1805 r., z późniejszą przebudową w 1875 r i 1905r. Austryiackie władze dokładnie sprecyzowały plan powstania cmentarza - nowa budowla miała znajdować się w odległości jednego kilometra od kościoła p.w. św. Anny, na planie wydłużonego prostokąta przy zbiegu dróg prowadzących do Grabanowa i Janowa Podlaskiego (wówczas Biskupiego). Początkowo cmentarz zajmował teren jednego hektara, ogrodzonego drewnianym płotem. Przepisy zezwalały, aby po 20 latach mogiły w ziemi z drewnianym krzyżem zastępować nowymi nagrobkami. Gdy do użytku weszły groby murowane i tumby betonowe konieczne stało się powiększenie cmentarza. Z tej przyczyny zwiększał on swoją powierzchnię kolejno w latach 1897, 1909, 1918, 1978, 1985, 1988 r. Podczas przebudowy w 1909 r. cmentarz otrzymał zachowane do dzisiaj (widok od strony ulicy Nowej) murowane ogrodzenie wraz z furtą, budynkiem administracyjnym i bramą główną. Brama z czerwonej cegły z wrotami pomalowanymi na czerwono oraz z dwiema furtami bocznymi, w których drewniane drzwi były zamykane na klucz. Twórcą głównego wejścia do cmentarza był znany bialski architekt inż. Władysław Wołodko. Miejsce ostatniego spoczynku Bialczan charakteryzuje się jedną główną aleją, alejami bocznymi położonymi wzdłuż ogrodzenia oraz licznymi alejkami poprzecznymi. Bujna zieleń nieregularnie porastająca powierzchnię cmentarza, skupiona głównie przy ogrodzeniu i alejkach to lipy, akacje, kasztany. Obecnie cmentarz katolicki ze wszystkich stron otoczony jest domami mieszkalnymi. Niemożliwa jest jego dalsza rozbudowa.

Na bialskim cmentarzu zachowały się stare nagrobki i kaplice o zabytkowych cechach z XIX i XX wieku – najstarszy grób datuje się na 1821 r. Najciekawiej pod względem artystycznym prezentują się najbardziej wiekowe nagrobki (z 1853 r.- dawnego nadzorcy bialskich i lubelskich więzień Antoniego Dobrzelewkiego, z 1860 r. - lekarza Adama Kuncewicza, z 1871 r. – właściciela dóbr Worgule Antoniego Szeliskiego, z 1877 r. - nieznanego oficera wojsk francuskich). Warto zwrócić uwagę na grobowce pięknie ozdobione rzeźbami (na przykład grób Feliksy Korwin – Popławskiej z 1880 r.).

Na cmentarzu znajduje się wiele zbiorowych, indywidualnych, anonimowych, a nawet symbolicznych grobów o historycznym znaczeniu. Są to mogiły żołnierzy poległych w walkach w obronie ojczyzny. Przy starym murze cmentarnym znajduje się pomnik nagrobny z 1925 r. wykonany z głazów polnych, na którym widnieje napis „Poległym pod Kobylanami bohaterom w walce z Niemcami o niepodległość Ojczyzny 1919 r.". Jest to grób 11 poległych oraz 6 zmarłych od ran żołnierzy, którzy w nocy z 4 na 5 lutego 1919 r. stoczyli bitwę z Niemcami. Uderzyli na wroga znajdującego się w Kobylanach i Błotkowie. Bo zaciętej walce polscy żołnierze odbili z rąk wroga wieś Kobylany. Niestety liczebna przewaga Niemców zmusiła wojska polskie do wycofania się i powrotu do wsi Dobrynka. Powstała w 1925 r. zbiorowa mogiła w latach 40 XX w. została przykryta blachą i zamurowana. W ten sposób społeczeństwo polskie chciało uchronić ją przed skutkami hitlerowskiej okupacji.

Z kolei na cmentarzu od strony ul. Janowskiej rozlokowano mogiły zbiorowe 150 żołnierzy polskich poległych w bitwie polsko - bolszewickiej w 1920 r. Smutna historia kryje się za mogiłami z napisem "Miejsce spoczynku żołnierzy polskich poległych w walce z Niemcami pod Dubowem 18 IX 1939 r. Cześć ich pamięci". Na początku II wojny światowej Niemcy skierowali swoje oddziały z Białej Podlaskiej (nota bene prosto spod cmentarza katolickiego przy ul. Nowej) w kierunku Łomaz. Gdy czołgi grupy pancernej dotarły w okolice Dubowa, Niemcy zaatakowali polskich żołnierzy, biorąch ich do niewoli. Następnie jeńcy polscy zostali użyci przez hitlerowców jako żywa osłona niemieckich czołgów.

Na cmentarzu w Białej Podlaskiej znajduje się również grób lotników pochowanych podczas kampanii wrześniowej. Jeden z nich - ppor. obs. Michał Nowacki miał za zadanie wykonać rozkaz zbombardowania hitlerowskich kolumn pancernych. Podczas lotu doszło jednak do niefortunnej pomyłki. Polski samolot został uznany przez polską obronę przeciwlotniczą za wroga. Jego omyłkowe ostrzelanie doprowadziło do śmierci dowódcy załogi.

6 stycznia 1944 r. aresztowano w Białej Podlaskiej grupę żołnierzy AK. Przed wybuchem wojny byli oni harcerzami oraz uczniami bialskich szkół średnich. Po okrutnych torturach zostali przewiezieni na Zamek w Lublinie. Tam hitlerowcy dokonali na nich egzekucji poprzez rozstrzelanie. Ich symboliczny grób znajduje się na cmentarzu katolickim w Białej Podlaskiej. Charakterystyczna tablica pamiątkowa ze znakiem Polski Walczącej "Zołnierze AK, zamordowani przez hitlerowców w maju 1944 r." upamiętnia śmierć 13 żołnierzy Armii Krajowej.

Corocznie z inicjatywy Koła Bialczan na bialskim cmentarzy w dzień Wszystkich Świętych organizowane są kwestury. Zebrane pieniądze umożliwiają renowację zabytkowych nagrobków. Koło Bialczan pragnie również opracować biogramy zmarłych. Zgodnie z zasadą, że "człowiek żyje póki pamięć o nim trwa", pragną zachować pamięć o zmarłych mieszkańcach Białej Podlaskiej. W związku z tym Koło Bialczan wystosowało apel: "Spiszcie swoje wciąż żywe wspomnienia i te, które przyblakły z czasem, ale tkwią w was, bo dotyczą przecież osób kochanych. Oczekujemy wspomnień, zdjęć, kserokopii ważnych dokumentów itp. Naszym zainteresowaniem obejmujemy tych, którzy pozostawili wyraźne ślady swoich działań zawodowych czy społecznych, ważnych dla miasta i regionu, kochani i opłakiwani, jak każdy, kto tu spoczywa." Materiały można przesłać na mail: bialczanie@kolobialczan.com.pl oraz na adres stowarzyszenia: Koło Bialczan, ul. Kraszewskiego 1, 21-500 Biała Podlaska

Cmentarze w Białej Podlaskiej